Verslag Inspiratiebijeenkomst Cultuureducatie EMB/OZG

Workshop 1: Kunst, Cultuur en Bewegen loont, juist ook voor EMB-leerlingen!

Samenwerking levert nieuwe mogelijkheden op in het bijzonder onderwijs, zo blijkt uit de workshop van Nico Teunissen en Ariëtta Pijpker. Daarvoor is een rol weggelegd voor kunst en cultuur.
Teunissen trapt af met een praatje over De Onderwijsspecialisten, een organisatie van 25 scholen waar speciaal onderwijs wordt gegeven. Er is op deze scholen de laatste jaren veel veranderd op het gebied van sport. Door sportverenigingen bij lessen te betrekken doen veel meer leerlingen buiten school iets aan sport. Eerst was dat 16 procent, nu 54 procent.
Met kunst en cultuur wil Teunissen dezelfde weg op als met sport. Zo was er al een project met Introdans. Professionele dansers werkten met SO-leerlingen aan een voorstelling.

‘Het resultaat was geweldig. Jongeren met gedragsproblemen hielpen achter de coulissen jongeren met het Down Syndroom. En het moet niet bij dit project blijven. Het idee is dat onze leerkrachten zelf aan de slag gaan met dans.’

Ariëtta Pijpker was werkzaam op Lichtenbeek, een van de scholen van De Onderwijsspecialisten, en heeft op een heel andere manier naar samenwerking gezocht. Ze merkte dat er kinderen uitvielen omdat de gewone schoolsetting niet bij ze paste.
‘Er waren kinderen bij die niet in bedwang te houden waren. Ik ben gaan kijken of er niet iets anders mogelijk was. Ik geloof dat je ieder kind, mits je de juiste omgeving biedt, iets kunt leren.’
Ze kwam terecht bij de dagopvang van Siza, waar ze gespecialiseerd zijn in moeilijk en agressief gedrag. In nauwe samenwerking werd een nieuwe school opgericht, De Kameleon.

‘We mochten het helemaal zelf gaan doen. Dat was moeilijk, maar we hadden de expertise uit de zorg en de kennis uit het onderwijs. Daarmee hebben we richtlijnen opgesteld, waarbij iedere medewerker, vanuit zorg of onderwijs, hetzelfde doet.’
Met behulp van de LACCS-methode is gekeken wat je met kunst en cultuur kunt doen om beweging te stimuleren. Pijpker toont een filmpje van zichzelf en een autistische jongen. Door te dansen met een doek, zoekt ze contact met hem.
Volgens Pijpker heeft de combinatie van zorg en onderwijs veel gebracht.
‘Vanuit het onderwijs ben je veel met leerdoelen bezig. Van de zorg heb ik geleerd de kinderen goed te observeren. Je moet daar open voor staan en een beetje creatief zijn.’

Workshop 2: Theater van de zintuigen

Elco van Alphen vertelt in zijn workshop over zijn werkwijze als artistiek leider van De lachende zon, een theatergezelschap voor mensen met een ernstige beperking.

‘De essentie is kijken en daarop reageren. We zijn constant bezig met hoe iemand beweegt of geluid maakt. Als je daarop inspeelt, kun je dichterbij komen.’

Van Alphen maakt dit duidelijk door een gehandicapte na te spelen. Hij heeft zogenaamd een telefoon van een leerkracht in zijn hand. Twee deelnemers worden gevraagd om op een goede en een slechte manier de gehandicapte te benaderen. Bij de slechte, hardhandige benadering krijgt hij een driftbui. Van Alphen laat de deelnemers analyseren wat ze zien. Het is een hele reeks uitingen van verschillende emoties.

‘Vertrouwen is superbelangrijk. In één seconde wordt het contact bepaald.’

Muziek speelt een grote rol in de voorstellingen, maar ook geur. Hij deelt papierstrookjes uit waar hij parfum op heeft gespoten. De deelnemers ruiken en associëren. Het gaat van oma, naar linnenkast, naar suiker.
De voorstellingen zijn strak geregisseerd. Alles staat op zijn plek, zodat er ruimte wordt gecreëerd om contact te maken.‘Je moet je handen vrij hebben om contact te zoeken met de kinderen. De hele voorstelling ben je alleen daarmee bezig: contact zoeken.’
De praktische tips van deze theaterprofessional zijn zichtbaar nuttig voor de deelnemers, zoals het vasthouden van een geluidsbox voor doven. Maar ook de grote lijnen van zijn verhaal blijven hangen.

Workshop 3: Theaterles in een Speciaal jasje

Ook bij de workshop van Rob van Leeuwen krijgen de deelnemers praktische tips. Hij geeft theaterlessen op Rafaël, een school voor Zeer Moeilijk Lerende Kinderen in Utrecht. Aan de hand van een prentenboek laat hij de kinderen zingen, dansen en toneel spelen. Hij begint zijn les met een kistje vol spullen, zoals een handpop en een boek.

‘Ik zet steeds mijn eigen ervaring in. Als ik verbaasd reageer op iets wat in de kist zit, dan reageren de kinderen ook verbaasd.’
Bij een prentenboek kijkt hij naar scenes die in de klas omgezet kunnen worden in een activiteit. Hij bedenkt liedjes op bestaande melodieën. Aan het einde van de workshop moeten de deelnemers zelf aan het werk. Met het boek ‘Het geheim van Joris en Draakje’ bedenken ze in vijf minuten een kleine les. Dat is wat Van Leeuwen vooral wil meegeven.

‘In vijf minuten kun je al heel veel stof voor lessen bedenken. Je moet ook niet te lang nadenken, want dan denk je het kapot.’

Zijn workshop is een aanmoediging om inventief te zijn. Met weinig materiaal, zoals een paar poppen en instrumenten, en met je eigen creativiteit kun je al heel makkelijk een andere wereld creëren en leerlingen iets nieuws bieden. De verschillende manieren waarop de deelnemers bijvoorbeeld een kampvuur verbeelden, laat zien dat ze creatiever zijn dan ze zelf vaak denken.

Workshop 4: Voetstappen in de onzichtbare wereld

Bij de dansworkshop van Joop Oonk van Misiconi Dance Company, een inclusief dansgezelschap uit Rotterdam, draait het om hoe je op een andere manier contact maakt met EMB-leerlingen. Hiervoor moeten de deelnemers oefeningen doen. Voor de eerste oefening wordt een kring gevormd. Een deelnemer maakt oogcontact met een ander en vervolgens steken ze over en wisselen zo van plek. Het spannendste moment is het passeren, dan kom je dichtbij de ander. Oonk diept dit verder uit. Bij het passeren kun je een hand schudden of een high five geven. Dit zorgt soms voor verwarring. De deelnemers moeten deze verwarring uitvergroten, door bijvoorbeeld heel snel handen te schudden. Het is een spel.

Na een ademhalingsoefening vertelt Oonk dat het reguleren van ademhaling kan helpen bij een drukke groep leerlingen.
‘Soms heb je de neiging om heel uitbundig te reageren om een groep mee te krijgen. Dat kost veel energie. Maar het kan ook werken als je meer vanuit je innerlijk werkt.’

De workshop wordt afgesloten met een reeks oefeningen waarbij alle deelnemers in een rij aan de ene kant van de ruimte staan. De ene deelnemer nodigt de ander om naar de overkant te lopen. De eerste keer gaat dit hand in hand. Vervolgens zonder het vasthouden van handen. Uiteindelijk gaan de deelnemers min of meer dansend naar de overkant. Dit is contactimprovisatie.

‘Een soort thai-chi, maar dan met z’n tweeën.’

Volgens Oonk is het mooi om je bewust te worden van de vele manieren van contact maken. ‘Je kunt iets aanbieden wat minder normaal is, spannend, maar na verloop van tijd wel werkt. Dan beleven ze er plezier aan. Dat kan stapje voor stapje. Belangrijk is om context te bieden. Om een leslokaal voor even te veranderen in een circus, bijvoorbeeld. Dat kan al door de lichten uit te doen.’
De meeste deelnemers behouden enige schroom, maar staan er ook open voor. Iemand geeft aan dat ze dit zeker gaat toepassen.

Presentatie 1: Kennismaken met de Belevenis

Tijdens het plenaire gedeelte worden presentaties gehouden. Zo vertellen Stephan Wieland en Jessy Mol over De Nieuwe Belevenis, de plek waar de workshops plaatsvinden.

‘We wilden een activiteit doen met een EMB-groep,’ vertelt Wieland. ‘Je had wel snoezelruimtes, maar verder niet veel. We bouwden een grote belevenistent met themaruimtes: ijs, jungle et cetera. Alle elementen hebben fysieke ervaringen.’
Deze tent is inmiddels een vaste locatie op ’s Koonings Jaght. De Belevenis wordt veel gebruikt. Het is iets wat er in Nederland verder niet is. ‘We zijn nu bezig met wetenschappelijk onderzoek. Wat doet De Belevenis met de leerlingen, hoe komen ze erin en hoe gaan ze eruit.’

Ook de deelnemers van de inspiratiedag zijn erg enthousiast over wat ze zien en zouden graag vaker terugkomen, al is het voor sommigen ver weg. Wieland en Mol willen met De Belevenis verder groeien en hopen dat sponsors kunnen helpen om het concept uit te breiden.

Presentatie 2: Special Heroes – Bewegen en bewogen worden

Niek Thomassen van stichting Special Heroes houdt een flitspresentatie over het boek ‘Bewegen en bewogen worden’. Het boek geeft praktische handvatten om EMB-leerlingen structureel in beweging te krijgen, waarbij gelet wordt op spelontwikkeling en ervaringsfasen. In het boek staan activiteitenkaarten die als hulpmiddel werken.

Presentatie 3: Intentieverklaring

Een ander kort item tijdens het plenaire deel is het tekenen van een intentieverklaring door Corinne van Helvoirt, directeur van De Onderwijsspecialisten, en Jan Westerhof, directeur van Cultuur Oost. De twee partijen werkten al samen, maar gaan nu voor een structurele aanpak om kunst en cultuur te integreren in het lesprogramma van de scholen van De Onderwijsspecialisten.

De komende drie jaar zal een kunst en cultuurbeleid worden ontwikkeld en geborgd in het curriculum. Dit gebeurt in samenwerking met de centra voor de kunsten in Gelderland, waarvoor al intentieverklaringen zijn getekend. De directeuren beschouwen het als een voorbeeld voor andere onderwijsbesturen. Op deze wijze krijgt cultuureducatie een plek die voor deze doelgroep zo belangrijk is.

Presentatie 4: Bewust Beleven Bewegen op ASVZ, Culturele interventies in de zorg

Danser Joop Oonk verzorgt samen met cultuurconsultant Rob Boer een presentatie van het Bewust Beleven Bewegen project. Dit is een culturele inventie in de zorg, die werd uitgevoerd bij zorginstelling ASVZ in Rotterdam. Dit ging stap voor stap, met de medewerkers als uitgangspunt. ‘We hebben ze vanaf het begin bij het project betrokken,’ vertelt Oonk. ‘Eerst met intensieve workshops. Samen met een theatermaker kwam ik vervolgens een half jaar lang een keer per week naar de locatie om te kijken hoe de medewerkers een culturele activiteit konden opzetten.’

Na een tussenevaluatie werd per groepje medewerkers één activiteit uitgekozen en verder uitgewerkt. In totaal ontstonden er acht nieuwe activiteiten. ‘Om een voorbeeld te noemen: iemand had doeken op dusdanige wijze gevouwen dat het dieren werden. Met dans ging ze met die doeken de cliënten langs.’
Wat leverde het project op? Boer: ‘De collega’s hebben veel meer contact met elkaar. Ook is er door de activiteiten een nieuwe band ontstaan tussen medewerkers en cliënten.’

Presentatie 5: Theater begint bij jezelf!

De Enschedese cultuurcoördinator Marianne Dom van ’t Spijker vertelt in haar presentatie hoe ze jeugdtheatergezelschap Sonnevanck bereid vond om een voorstelling te maken voor ZML/EMB- leerlingen. Het gezelschap trad al op met de theaterversie van het kinderboek ‘Wij gaan op berenjacht’ en ging uiteindelijk de uitdaging aan om die voorstelling te herschrijven tot ‘De kleine berenjacht’.

‘Daar ging een heel traject aan vooraf,’ zegt Dom van ’t Spijker. ‘Eerst werden gesprekken gehouden om de essentie van theater en de doelgroep op elkaar af te stemmen. Toen hebben ze de voorstelling aangepast met behoud van originele muziek en tekst.’

Met de theatermakers is ze de klassen langsgegaan. ‘De conclusie was dat we uit moesten gaan van drie zintuigen: horen, zien en voelen. Daarbij kan de voorstelling nooit één op één perfect zijn, maar wel voor de groep.’
Er werden aanpassingen gemaakt in de heftigheid van muziek en decor. ‘We wilden ze een esthetische ervaring meegeven, iets dat meer is dan alleen belevingstheater. Dat ook deze kinderen zoiets mee kunnen maken.’

Bevindingen

Het communiceren met EMB/OZG-leerlingen via kunst en cultuur vraagt specifieke vaardigheden. Op deze inspiratiebijeenkomst hebben deelnemers kennisgemaakt met een aantal aspecten van de vaardigheden, zodat ze dit in de praktijk kunnen toepassen.
Aan het eind staan de deelnemers nog even gezamenlijk stil bij het programma dat ze vandaag hebben bijgewoond. Het enthousiasme is groot. Het smaakt naar meer. De deelnemers willen graag nog meer verdieping en zijn voorstander van een vervolg op deze bijeenkomst. Ze zijn blij dat de workshops zoveel nadruk hebben gekregen in het programma. De praktische tips worden zeer gewaardeerd. De afwisseling was goed en ook de hoeveelheid input: niet te veel. Velen zien de workshop van De lachende zon als een hoogtepunt, vanwege de vrije benadering met leerlingen en de vele ideeën.

Iemand geeft aan dat het deelnemerspubliek op deze dag nog breder kan.‘Ook collega’s van ZML kunnen hier iets halen, omdat veel materie toch voor beiden doelgroepen relevant zijn.’ De locatie vinden ze goed gekozen. ‘Lijkt me mooi om hier een schoolreisje van te maken.’ Ook de samenkomst van collega’s die met EMB/OZG-leerlingen werken, wordt als zeer positief ervaren. ‘Ik vind het echt leuk om te merken dat er zoveel mensen zo enthousiast zijn bij deze doelgroep,’ zegt een van de leerkrachten.

Vragen? neem dan contact op met Cultuur Oost

foto’s: Marcel Krijgsman