Verslag 'meer impact met kunst: de maatschappelijke waarde van kunst in het sociale domein'

‘Omdat het sociale domein zich tussen andere domeinen bevindt, is er verbinding nodig en soms letterlijk een vertaling. Ieder domein heeft zijn eigen idioom.’ Ook Atty Bax voelt zich een verbindingsofficier.

‘Kunst is geen wondermiddel, ook niet in het sociale domein,’ vertelt ze, ‘maar kunst hoort erbij in ons leven en dat vergeten we nog weleens.’ Toch blijkt het moeilijk om domeinoverschrijdend te werken en te denken.

‘Er komen veel vragen vanuit bijvoorbeeld gemeenten.’ sluit Fenna af. ‘Ze vragen naar tools en handreikingen, maar van de impact van kunst in het sociale domein is geen blauwdruk te maken. Het is van zoveel factoren afhankelijk: welke professionals of organisaties en welke vraagstukken zijn er bijvoorbeeld in de specifieke gemeente aanwezig?’ Het begint bij kijken hoe anderen het doen, en daarom verzamelt ook Fenna landelijke voorbeelden en good practices, waarvan er vandaag een aantal de revue zullen passeren.

DOE ZELF NORMAAL
De eerste spreker van de dag is Damiaan Denys, hoogleraar psychiatrie aan de Universiteit van Amsterdam. Hij beweegt zich op het snijvlak van filosofie, psychiatrie en neurowetenschap en is gefascineerd door de vraag: wat is normaal en wat is abnormaal? Wat betekenen deze begrippen en wie bepaalt of iets normaal of abnormaal is?

Als voorbeeld haalt Denys een uniek begrip aan dat alleen in Nederland bestaat: het concept van ‘de verwarde persoon’. Hoe kan het, vraagt Denys zich af, dat Nederland zo’n concept creëert. Het normatieve idee van normaliteit is iets wat politici graag propageren en de verwarde mens is mediageniek: iedere week is er wel minstens één in het nieuws. Denys draait het beeld van normaal en abnormaal en het daarbij behorende morele oordeel in een keer om met de volgende uitspraak: “De verwarde persoon toont mijn verwarring tegenover zijn persoon.”De eerste spreker van de dag is Damiaan Denys, hoogleraar psychiatrie aan de Universiteit van Amsterdam. Hij beweegt zich op het snijvlak van filosofie, psychiatrie en neurowetenschap en is gefascineerd door de vraag: wat is normaal en wat is abnormaal? Wat betekenen deze begrippen en wie bepaalt of iets normaal of abnormaal is?

Heb je al eens nagedacht op grond van welke waarheid jij iemand abnormaal vindt? Is de vraag aan de zaal. Denys pleit voor het idee dat normaal en abnormaal geen losse gebieden zijn, maar dat ze door elkaar heen lopen en spoort de deelnemers aan zich af te vragen hoeveel abnormaliteit er in de eigen blik verscholen zit. “For an artist, to be normal is a disaster.” (Jonas Mekas)

Er is maar één plek waar concepten als normaliteit en abnormaliteit ontmaskerd worden, sterker nog, niet bestaan en dat is in de kunsten. ‘Het is inherent aan kunst om normaliteit te doorbreken en grenzen op te zoeken.’ Zegt Denys. ‘Kunst verschaft ons de mogelijkheid om afstand te nemen van ons ‘dwingende ik’, van de blik die normaal of abnormaal is. Opgaan in een esthetische beleving is proberen te ontsnappen aan jezelf zonder jezelf te verliezen.’

DE PRAKTIJK
Tijdens het tweede blok van het congres is het tijd om voorbeelden uit de praktijk een podium te geven. We beginnen bij de makers en de kunstprofessionals. Als eerste aan het woord is Klaas Burger, artistiek leider van de Academie van Beeldvorming. Klaas vertelt over het project Camping Kafka, waarin artistiek onderzoek werd gedaan naar de problematieken die spelen op campings en vakantieparken. In beeld werd gebracht wie er wonen en met welke vraagstukken en problematieken deze bewoners te maken krijgen. Camping Kafka ging onder andere op tour door het hele beleidssysteem, van gemeentes en provincies naar het ministerie van binnenlandse zaken. Klaas pleit ervoor om af te stappen van het denken in problemen en oplossingen en juist kunst te gebruiken om toegang te krijgen tot de leefwereld van anderen. Betrokkenheid te creëren door jezelf via kunst actief bij die andere leefwerelden te betrekken.

Jessica Donders van Stichting Stoute Schoenen Tilburg gebruikt kunst ook om leefwerelden te vergroten. Ze maakt activerende kunst- en cultuurprogramma’s voor ouderen waarbij zingeving en beleving voorop staan. Input voor de programma’s zijn de persoonlijke verhalen van de deelnemers. Het aanbod – kunstprojecten in zes disciplines die gedurende drie maanden draaien binnen een zorginstelling – wordt op de talenten van de deelnemers afgestemd. Na drie maanden volgt er een eindexpositie en krijgen ouderen een podium. Zo is kunst niet langer een manier om de dagbesteding te vullen, maar een middel om ontmoetingen te stimuleren en de talenten van ouderen te ontwikkelen.

Ook Sjaak Langenberg, initiator van de Sociale Sportschool in de gemeenten Eindhoven en Den Bosch richtte zich op het activeren van ouderen. In de Sociale Sportschool worden een zorginstelling en een plaatselijke sportschool aan elkaar gekoppeld. Ouderen zijn onderdeel van bootcamps die door jongeren worden bezocht. Zo ontstaat er iets dat Sjaak ‘natuurlijke interactie’ noemt. Jongeren komen tijdens hun bootcamp geen bankje tegen om hun oefeningen mee te doen, maar twaalf ouderen in een rolstoel. De jongeren zitten op die manier ineens in een rol die ze niet hadden voorzien. Ze waren misschien helemaal niet zo gauw vrijwilliger geworden bij de zorginstelling, maar zijn op deze manier toch betrokken. Voor de ouderen gaat het niet om sporten, maar om in beweging komen: naar buiten gaan is voor sommigen immers al een hele stap.

GEMEENTE CASES
Na de pauze komen opdrachtgevers aan het woord. Hoe bouw je nu die brug tussen kunstprofessionals, organisaties en vraagstukken binnen het sociale domein in jouw gemeente.

Sandor Meuwissen van de Gemeente Oosterhout opent en neemt de zaal mee in zijn zoektocht naar impactmeting. Zwaartepunt ligt voor hem bij het leren van andere domeinen. In het programma De Brede Buurt (2013-2016) formuleerde de gemeente Oosterhout doelen niet per domein, maar werden sport, kunst, taal en digitale media aan elkaar verbonden. Er werden gezamenlijke doelen geformuleerd en ook de budgetten werden samengevoegd.  Maar hoe meet je nou precies de impact van keuzes die je maakt op beleidsniveau? Sandor benadrukt hoe belangrijk het is kritisch naar je eigen werkveld te blijven kijken. Wanneer is een project nou precies geslaagd, en wat zijn je blinde vlekken? Gemeente Oosterhout heeft ervoor gekozen in de impactmeting samen met Kunstloc op te trekken. Zij ontwikkelen momenteel samen een unieke tool voor impactmeting met als doel de uitkomsten daarvan te koppelen aan de al bestaande data en de opgedane kennis te delen met andere gemeenten.

Een tweede gemeentecasus komt van Rob Benders, cultuurcoach in de gemeenten Venlo en Beesel, en actief als verbinder in cultuur, onderwijs en samenleving. Vanuit zijn praktijk benadrukt Rob het belang van matchmakers in de gemeente: ‘Er zijn mensen nodig die zorgen voor consistentie, die zorgen voor een hoger doel en die maatwerk leveren, in plaats van een programma af te draaien.’ Opnieuw komt ter sprake hoe het sociale domein geen domein op zich is, maar verstrengeld met bijna alle andere beleidsdomeinen. ‘Mensen die verbanden leggen en zorgen voor kruisbestuiving, die hebben we nodig. Als cultuurcoach weet je wat er speelt, want je komt overal binnen en het is jouw taak ervoor te zorgen dat mensen elkaars taal begrijpen en open blijven staan voor alle betrokken partners en gebruikers.’

Een goed voorbeeld van een project dat zich in allerlei verschillende domeinen beweegt wordt uiteengezet door Hilke Huysinga-Rijper, projectmanager bij Kempenhaeghe, expertisecentrum voor epilepsie en slaap-, leer-, en ontwikkelstoornissen in de gemeente Heeze. Enthousiast vertelt ze over het ontstaan van de wijk Kloostervelden, oorspronkelijk een oud instellingsterrein dat leegliep. In 2013 werd besloten de inrichting van het terrein helemaal om te gooien. Naast woningen voor cliënten, werden er ook 200 marktwoningen gebouwd.

‘Op een cruciaal moment zijn we gaan omdenken.’ Vertelt Hilke. ‘Aanvankelijk dachten we: dit gebied ligt heel ver van de maatschappij, en we vroegen ons af wie er nou op een instellingsterrein wilde wonen? Tot we onze minnen als plussen gingen zien: het is immers een schitterende plek, midden in de natuur en onze cliënten kunnen juist een spiegel zijn voor mensen die door hun leven heen sjezen.’ Ook Hilke benadrukt het belang van samenwerking, partners en omwonenden zijn in grote mate betrokken bij de totstandkoming van Kloostervelden waardoor de omvangrijke transformatie steeds breder werd gedragen.

Hilke is tevens de initiatiefnemer van de kunstroute Prikkels en Tintelingen die in 2018 werd gerealiseerd. De route bestaat uit diverse kunstwerken, gebaseerd op de historie en het doel van Kloostervelden. Het zijn kunstwerken die stof tot gesprek geven en op die manier een mooie aanjager zijn voor de verbinding tussen kunst, zorg en natuur.

Als laatste mag Dirk den Hollander het woord nemen, hij is mede-initiator van Nei Skoen, een recovery en learning community in Helmond. Dirk is niet alleen, hij heeft enkele frequente bezoekers van Nei Skoen meegenomen. Een van hen vertelt, begeleid op gitaar, hoe zij door het beleven van een donkere periode bij Nei Skoen terecht is gekomen, en hoe belangrijk die community voor haar herstel is geweest. ‘Wij zijn een stigmavrije ontmoetingsplaats.’ Zegt Dirk. ‘Wij zijn er juist om de mensen in Helmond te bereiken die door de normale hulpverlening niet worden bereikt.’ Om er echt voor iedereen te kunnen zijn is het belangrijk volledig te integreren in de wijk, vervolgt Dirk en dat is bij Nei Skoen goed gelukt: kinderen uit de buurt komen er spelen en buurtbewoners komen regelmatig langs voor een kopje koffie. De gemeente is nauw betrokken bij de ontmoetingsplaats en dat is volgens Dirk essentieel.

‘In de relatie met de gemeente is het altijd zoeken naar een manier om het unieke van Nei Skoen te behouden. De gemeente is vaak bij ons binnen en is flexibel zodat we bij elkaar kunnen blijven aansluiten.’ Het publiek reageert enthousiast op het verhaal van Dirk en de deelnemers. ‘Het is moeilijk om uit te leggen, maar als je vijf minuten binnen bent dan snap je het gelijk.’ Sluit Dirk af. ‘Wij behouden wat we hebben door te delen en iedereen die wil weten hoe we dat doen is van harte welkom’

Benieuwd naar de lezingen van de sprekers? Download hier de handouts

• Kempenhaeghe, Hilke Huysinga – Rijper
• Stoute Schoenen – Jessica Donders
• Sociale Sportschool – Sjaak Langenberg
• Nei Skoen Recovery Learning Community – Dirk den Hollander MEd
• Gemeente Oosterhout – Sandor Meuwissen
• Academie voor Beeldvorming – Klaas Burger
• video over sociale cohesie/empathie met Dirk de Wachter – gemaakt door Martin en Inge Riebeek
• video over het onder ogen zien van het gewone met Roman – gemaakt door Martin en Inge Riebeek
• We Care – magazine Kunstloc Brabant
• Eerste editie 2016: Who Cares – magazine Kunstloc Brabant
• Kunst op Recept – De Handreiking – LKCA
• Publicatie Kom Erbij! Met kunst en cultuur – LKCA
• Cultuur vergroot veerkracht van jongeren – LKCA
• Culturele interventies gericht op volwassen statushouders – LKCA
• Ga samen voor oud! – LKCA

Kunstloc Brabant is voor Brabantse partijen het aanspreekpunt over dit congres. Mochten er vragen zijn over projecten, advies, financiering en verbinding neem dan gerust contact op met Atty Bax of Warner Werkhoven.  Mochten er vragen zijn voor LKCA dan kun je contact opnemen met Angela van Dijk of met Fenna van Hout.