Waarom wordt er in de culturele sector toch zo slecht betaald?

Als zelfstandig ondernemer word je geacht je eigen broek op de houden, in je eigen onderhoud te voorzien en zelf je sociale voorzieningen te organiseren en te bekostigen. Om dat te kunnen bereiken moet je ondernemen. In de cultuursector heet dat ‘culturéél ondernemen’, want blijkbaar is ondernemen ‘een vak apart’ in de kunsten.

Een vak apart is het zeker, want de problemen in de culturele sector zijn niet te ontkennen: schijnzelfstandigheid, korte contracten en lage tarieven maken de sociaaleconomische positie van zelfstandigen in deze sector erg kwetsbaar. Kunstenaars en cultuurprofessionals worstelen met hun bestaansrecht en met het genereren van voldoende inkomsten. Het is best een uitdaging om als zzp’er een fatsoenlijk honorarium uit te onderhandelen bij een instelling die zelf ook maar net het hoofd boven water weet te houden.

Sofie Cornelissen, cultuur coach, herkent dit. Ze ervaart echter nog een heel ander probleem: “Het is altijd vechten om goed betaald te krijgen voor de juiste uren, maar in de opleiding leer je ook maar weinig ondernemerschap.” Dus niet alleen gebrek aan geld en bestaansrecht zijn de oorzaken van de op grote schaal onderbetaalde kunstenaars en creatievelingen, ook het gebrek aan kennis en kunde bij de culturele ondernemers speelt een rol.

Ervaring en exposure als betaalmiddel

Uit een recente uitspraak van een concertzaal-directeur over de gratis lunchconcerten die met regelmaat worden gegeven, waarmee de musici niéts verdienen, spreekt heel duidelijk een bepaalde mentaliteit die aan veel van deze problemen ten grondslag ligt: “Dat de zalen doorgaans vol zitten, is een buitenkansje voor musici, het is een gelegenheid om zich op een prachtig podium voor een volle zaal te presenteren en concertervaring op te doen”. (Uit: Trouw 10 mei 2019)

De vraag is natuurlijk: Als je musici niet kunt betalen, waarom bied je dan een gratis lunchconcert aan? Een bezoeker van een concert kan toch gewoon een kaartje kopen? Ik zie mij al aankomen bij de bakker: Ik wil graag een gratis brood, dat is goed voor je exposure en bakkerservaring…

Blijkbaar is het in de culturele sector heel gewoon geworden om op deze manier zaken te doen. De arbeidspositie van de cultureel ondernemer lijdt hier echter wel flink onder. Dit ziet ook Sandra van Winden, manager en programmaleider bij Het Kunstbedrijf in Arnhem. “Voor ieder ander die iets voor je doet, betaal je. En dus moet je ook voor de zzp’er in de kunsten betalen. Het vrije en creatieve denken dat kunstenaars hebben is heel veel waard.”

De Fair Practice Code

Onze minister van cultuur, Ingrid van Engelshoven, erkent de problemen op de culturele arbeidsmarkt gelukkig ook. In 2017 werden de Fair Practice Code  (een gedragscode voor werkgevers en ondernemers in de culturele sector) en de honorariumrichtlijnen voor kunstenaars opgesteld door de belangenorganisatie De Creatieve Coalitie. De minister zei hierover: “We moeten makers koesteren. Het begint erbij dat de culturele sector met trots laat zien waar ze voor staat. We moeten voorkomen dat de maker de prijs betaalt voor een mooie stoel. Laat je niet uit elkaar spelen. Dan zal ik dat ook niet doen.”

In augustus 2018 gaf minister van Engelshoven tijdens het Fair Practice Code debat in Paradiso aan dat zij de versterking van de arbeidsmarktpositie van werkenden in de culturele sector van groot belang vindt en waar mogelijk wil ondersteunen.

Op 11 juni jl presenteerde de minister de nieuwe uitgangspunten voor cultuurbeleid 2021-2024. Ze benoemt hierin specifiek dat eerlijke beloning vóór de kwantiteit van de productie en vóór de werkgelegenheid in de sector gaat. Het onderschrijven van De Fair Practice Code wordt zelfs een voorwaarde om voor subsidie in aanmerking te komen.

Wat moet de overheid doen om de situatie te verbeteren?

De Nederlandse politiek hoeft dus niet meer overtuigd te worden van de noodzaak tot handelen. Maar wat kan de overheid concreet doen om de positie van de culturele ondernemer echt te verbeteren. Aandacht vragen voor het onderwerp is natuurlijk essentieel, door de Fair Practice Code te omarmen doet de overheid dat feitelijk ook, maar hoe nu verder?

“Het zou goed zijn als de minister over de schouders van werkgevers meekijkt of zij zich houden aan de Fair Practice Code.” denkt Marcel Blom, beeldend kunstenaar. “Maak de aansluiting van kunstacademie naar het professionele werkveld beter.” zegt Lars Spijkervet, muzikant en producent. “Kunstenaars zouden een minimum tarief moeten hebben, net zoals je een minimum loon hebt.” oppert William Willems, van kunstenaarscollectief Blossums.

Tijdens De Oploop spreek ik ook kunstenaars die terugverlangen naar de WWIK (wet werk en inkomen kunstenaars, 2005-2012). Deze wet bood kunstenaars de mogelijkheid om binnen een periode van tien jaar maximaal vier jaar een aanvulling op hun inkomen te krijgen, als zij met hun artistieke werk niet in hun levensonderhoud konden voorzien. “Het zou goed zijn kunstenaars direct na hun opleiding een tijdje financieel te ondersteunen zodat ze kunnen groeien naar het zijn van kunstenaar.” vindt Lars Spijkervet.

Wie draagt welke verantwoordelijkheid?

Is zo’n regeling zaligmakend of gaat het juist om meer zelfstandigheid en eigen verantwoordelijkheid? Nelleke Verweij denkt wel dat ondersteuning wenselijk is om zzp’ers in hun kracht te zetten. “Leer ze hóe ze zich sterk maken om voor de juiste arbeidsvoorwaarden te vechten. En werk aan bewustwording van de werkgevers, wat die zzp’er eigenlijk zou móeten verdienen.” Maar, vindt Nelleke: “Het blijft altijd je eigen verantwoordelijkheid.”

Rini Sonnemans, hoofd educatie bij De Lindenberg, vindt ook dat zzp’ers eigen verantwoordelijkheid dragen: “De zzp’er moet zich bewust zijn van zijn onderhandelingspositie en heeft de verantwoordelijkheid goed geïnformeerd te zijn over zijn rechten en plichten.”

En hoe zit het met de fondsen? Die spelen een essentiële rol in de financiering van de kunsten en zijn dus ook voorwaardenscheppend als het gaat om uurtarieven. Natuurlijk is een ondernemer altijd zelf verantwoordelijk voor het bedingen van een fatsoenlijk uurtarief, maar hoe doe je dat als fondsen veel te lage uurtarieven opleggen? Staat dat niet haaks op het ondernemerschap dat we van een zzp’er verlangen? Rini Sonnemans heeft hier regelmatig als werkgever mee te maken. “De minister zou aandacht moeten vragen voor de positie van zzp’ers, maar ook werkgevers en fondsen moeten aanspreken op de regels en criteria die zij hanteren.”

Misschien is het helemaal niet zo ingewikkeld om de problemen in de culturele sector aan te pakken. De cultureel ondernemer draagt eigen verantwoordelijkheid om zijn of haar arbeidspositie te verbeteren, maar wél onder de juiste voorwaarden. Namelijk: aandacht voor ondernemerschap in het curriculum, naleving van de Fair Practice Code en fondsen en werkgevers aanspreken en bewust maken. Aandacht op deze drie fronten is echt nodig, want de drang van de creatieveling om te maken, te creëren en te performen is zó groot, daar kan makkelijk misbruik van worden gemaakt.

Cultuur Oost ziet voor zichzelf een rol weggelegd om in Gelderland aan dit onderwerp te werken en neemt de uitspraken van de Oploop-bezoekers mee om een mooie agenda samen te stellen.

Dit is de eerste blog in een reeks over dit onderwerp. Mocht jij als lezer nou ook nog een mooi idee hebben, stuur deze dan naar Marieke van de Geyn  

Wordt vervolgd!

film & interviews: Ron Vervuurt